Wettelijke classificatie van schenkgroepen en piramidespelen
Zogenaamde schenkgroepen, die als variant van een klassiek piramidespel optreden, roepen regelmatig aanzienlijke bezwaren op in de rechtspraak. Dergelijke modellen zijn erop gericht dat deelnemers eerst een betaling doen, die na toetreding van andere personen aan meerdere leden wordt uitgekeerd. De deelnamevoorwaarden zijn nauw verbonden met de werving van nieuwe leden – het voortbestaan van het systeem is daarmee in hoge mate afhankelijk van de voortdurende aanvoer van nieuwe deelnemers.
Civielrechtelijke beoordeling: aanspraak op terugbetaling
De vraag of, en in hoeverre, deelnemers die zich aan een dergelijke schenkgroep hebben deelgenomen en betalingen hebben verricht, aanspraak kunnen maken op teruggave van deze bedragen, is onderwerp van talrijke civiele procedures. Centraal staat steeds de kwalificatie van de gedane betalingen en de verenigbaarheid ervan met de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek (BGB).
In het concrete geval voor de rechtbank van Oldenburg (vonnis van 17.06.2008, Az.: 2 S 127/08) werd teruggave van een geldbedrag gevorderd dat de eiseres in het kader van een piramidespel, vermomd als “schenkgroep”, aan de gedaagde had betaald. De betalingsverplichting werd daarbij niet losstaand beschouwd, maar in de context van de wettelijke eisen aan schenkingen volgens § 516 BGB en de beginselen van strijdigheid met de goede zeden (§ 138 BGB) alsook van ongerechtvaardigde verrijking (§ 812 BGB) geanalyseerd.
Strijd met de goede zeden en nietigheid van de overeenkomst
Schenkgroepen bewegen zich regelmatig op het grensgebied van de strijdigheid met de goede zeden. Zij zijn in het bijzonder strijdig met de goede zeden in de zin van § 138 lid 1 BGB wanneer de voortzetting van het systeem onvermijdelijk vereist dat latere deelnemers geen reëel uitzicht hebben op tegenprestaties of uitbetalingen. Door dit constructieprincipe zijn successen voor nieuwe deelnemers feitelijk uitgesloten zodra de groei stagneert. Veel rechtbanken beoordelen dergelijke overeenkomsten daarom als nietig.
De ongeldigheid van de gesloten overeenkomst heeft tot gevolg dat rechtsgronden voor de ontvangen betalingen wegvallen. Volgens vaste rechtspraak is sprake van een prestatie zonder rechtsgrond (§ 812 lid 1 zin 1 BGB), omdat er geen geldige schenkingsovereenkomst bestaat. Ontvangers van betalingen kunnen daardoor in principe verplicht zijn tot terugbetaling.
Verboden piramidesystemen in het licht van straf- en mededingingsrecht
Naast de civielrechtelijke context zijn piramidesystemen ook strafrechtelijk van belang. Volgens § 16 lid 2 van de Wet tegen oneerlijke concurrentie (UWG) is het exploiteren of promoten van distributiesystemen verboden, waarbij het uitzicht op economisch voordeel hoofdzakelijk afhankelijk is van de werving van andere deelnemers. Strafbaarheid (§ 16 UWG) en sancties door toezichthouders kunnen verdere civielrechtelijke geschillen met zich meebrengen, bijvoorbeeld bij vorderingen tot terugbetaling of schadevergoeding.
Deze bepalingen zijn weliswaar in het bijzonder gericht op commerciële aanbieders, maar ook puur particuliere “schenkmodellen” kunnen onder bepaalde omstandigheden als misleidende concurrentie of strafbare handelingen worden aangemerkt.
Terugbetalingsverplichtingen en uitzonderingen
De terugvordering van betalingen is volgens §§ 812 e.v. BGB aan bepaalde voorwaarden verbonden. In individuele gevallen dienen met name uitsluitingsgronden te worden beoordeeld, bijvoorbeeld wanneer degene die de prestatie heeft geleverd zelf onzedelijk heeft gehandeld (keyword: “in pari delicto” – schuld aan beide zijden). In de rechtspraak wordt vaak besproken of de vordering tot terugbetaling is uitgesloten wanneer de deelnemer bewust aan een systeem heeft deelgenomen dat voor buitenstaanders als strijdig met de goede zeden herkenbaar was. Centraal staat hierbij de vraag naar de beschermwaardigheid van de deelnemer.
Anderzijds mogen vorderingen tot terugbetaling niet zonder meer worden afgewezen, zelfs als degene die de prestatie verrichtte bekend was met de systematiek, omdat de nadruk ligt op de bescherming van de algemene belangen en in het bijzonder de integriteit van het rechtsverkeer.
Conclusie en vooruitblik
De deelname aan schenkgroepen en piramidesystemen leidt regelmatig tot geschillen over terugbetalingsvorderingen en de vraag naar de strijdigheid met de goede zeden van de onderliggende overeenkomsten. Civielrechtelijke, mededingingsrechtelijke en strafrechtelijke aspecten overlappen elkaar veelvuldig. Juist de complexe juridische situatie en de veelheid aan mogelijke individuele gevallen maken een gedifferentieerde benadering onmisbaar.
Mocht er behoefte zijn aan een individuele juridische beoordeling, dan staan de advocaten van MTR Legal met uitgebreide ervaring in het handels-, vennootschaps- en civielrecht graag tot uw beschikking.
