Bundesgerichtshof: Relevante criteria voor het vaststellen van het aandeel vaste klanten bij tankstations
In verband met de verkoop of verpachting van tankstations ontstaat in de praktijk vaak de noodzaak om het aandeel van de zogenoemde vaste klanten te bepalen. De exacte kwantificering van deze klantengroep is bijvoorbeeld van groot belang bij de bepaling van aanspraken op vergoeding volgens § 89b Handelsgesetzbuch (HGB) of bij de berekening van bedrijfswaarden. De Bundesgerichtshof (BGH) heeft in zijn uitspraak van 12 september 2007 – VIII ZR 194/06 – fundamentele uitspraken gedaan over de methodiek van het vaststellen van het aandeel vaste klanten van een tankstation en verduidelijkt welke eisen aan de vaststelling van feiten en bewijsvoering in dit verband worden gesteld.
Achtergrond: Het economisch belang van het aandeel vaste klanten
Bij het exploiteren van servicestations zoals tankstations spelen geregeld verschillende economische belangen een rol: Enerzijds profiteren oliemaatschappijen en exploitanten van de lopende bedrijfsvoering met een vaste klantenkring; anderzijds kunnen distributierelaties eindigen, waaruit belangen in verband met vergoeding voortvloeien, die binnen het distributierecht moeten worden beoordeeld. Een telkens weerkerend twistpunt is de vraag hoe groot het aandeel vaste klanten ten opzichte van passanten is. De omvang van de vaste klanten is een doorslaggevend criterium voor de beoordeling van het economisch voordeel dat na een wisseling van exploitant bij het bedrijf achterblijft.
Vereisten en aanknopingspunten volgens de rechtspraak
Definitie van vaste klant
Volgens de rechtspraak van de BGH vereist het begrip vaste klant dat de klant een regelmatige en overwegende binding heeft met het specifieke tankstation en zijn exploitant. Doorslaggevend is niet de eventuele algemene verbondenheid met een merk of leverancier, maar de feitelijke voorkeur voor het concrete bedrijf. Een louter toevallige of noodzakelijke afname van diensten – bijvoorbeeld door de ligging aan een drukke route – is niet voldoende.
Onderzoeksmethodiek en bewijswaardering
De BGH benadrukt dat het aandeel vaste klanten in beginsel door de feitenrechter moet worden vastgesteld. Daarbij volstaat een plausibele, nachvollgbare en op objectief toetsbare criteria gebaseerde schatting. Het is daarbij toegestaan dat de rechter gebruikmaakt van in de branche gebruikelijke ervaringswaarden. Desondanks mogen deze algemene aannames niet schema¬tisch worden toegepast. In plaats daarvan moeten de voor het concrete geval kenmerkende omstandigheden – zoals bijvoorbeeld locatievoorwaarden, het regionale concurrentieveld, de samenstelling van het assortiment en dienstverlening, evenals de marketingstrategie – volledig worden meegenomen. De BGH maakt duidelijk dat het aan de feitenrechter is om het gewicht en de betekenis van aanwijzingen individueel te beoordelen in het licht van de totale omstandigheden van het bedrijf.
Praktisch relevante aspecten bij klantentoewijzing
Typische indicatoren van een vasteklantrelatie
In de praktijk kunnen verschillende factoren wijzen op een binding als vaste klant. Hiertoe behoren in het bijzonder het herhaaldelijk verschijnen van bepaalde klanten, de regelmaat in het tijdstip van bezoeken, individuele klantencommunicatie en het gebruik van extra aanbiedingen zoals bonus- en kortingssystemen. Echter geldt dat deze aanwijzingen niet geïsoleerd, maar altijd in samenhang moeten worden beoordeeld.
Uitdagingen bij de bewijsvoering
Een centraal probleem is dat tankstations doorgaans zijn ingericht op anoniem en kortstondig verkeer, wat het identificeren van vaste klanten bemoeilijkt. Een nauwkeurige registratie is vaak slechts in beperkte mate mogelijk. De BGH houdt rekening met deze problematiek door te benadrukken dat schattingen eveneens geoorloofd blijven, mits deze nauwgezet en consistent op bestaande aanknopingspunten worden gebaseerd. Het louter overnemen van algemene brancheschattingen, zonder rekening te houden met bijvoorbeeld bijzondere klantbindingsinstrumenten of locatie-specifieke bijzonderheden, voldoet daarentegen niet aan de eisen van een juiste feitelijke waardering.
Specifieke branche-eigenschappen
Tankstations worden gekenmerkt door een hoge doorloopsnelheid en een groot aantal gelegenheidsklanten. Daarentegen zijn daadwerkelijk gebonden vaste klanten – zoals zakelijke afnemers, houders van bedrijfsbrandstofkaarten of omwonenden met een regelmatig verbruik – duidelijk in de minderheid. De BGH erkent dat in de praktijk het aandeel vaste klanten bij tankstations over het algemeen laag moet worden ingeschat, maar dat hierop geen uitzondering mag worden gemaakt bij een individuele, onderbouwde beoordeling.
Conclusie en betekenis van de beslissing
Het arrest van de BGH van 12 september 2007 biedt een belangrijk referentiekader voor de correcte en eerlijke vaststelling van het aandeel vaste klanten in de tankstationbranche. De uitspraak schept rechtszekerheid voor het opstellen van contracten en vorderingen bij de beëindiging van distributierelaties, en creëert tevens ruimte voor een feitgericht en op individuele omstandigheden gebaseerd betoog. Ondernemingen, investeerders en exploitanten dienen nu bij het beoordelen van eventuele aanspraken op vergoeding de samenstelling van hun klantenbestand zorgvuldig te documenteren en per locatie te analyseren.
Een volledige beoordeling van alle relevante indicatoren is daarom – vooral bij bestaande of dreigende geschillen – onontbeerlijk. Uitgaande van de uitgangspunten van de BGH is het aan te raden, ook bij twijfelgevallen, een grondige analyse en waardering van de betreffende klantenstructuur uit te voeren om een passende afweging van legitieme economische belangen te waarborgen.
Voor verdere vragen of verzoeken in verband met het vaststellen van het aandeel vaste klanten en andere distributierechtelijke vraagstukken staan de Rechtsanwalt van MTR Legal u als nationaal en internationaal werkend advocatenkantoor graag ter beschikking.
