Beslissing van het Bundesgerichtshof over de beschermingswaardigheid van Birkenstock-sandalen
Met een recente beslissing van 15 februari 2024 heeft het Bundesgerichtshof (BGH) opnieuw fundamentele verduidelijkingen gegeven over de auteursrechtelijke bescherming van gebruiksvoorwerpen. Dit arrest betreft een langdurige procedure met betrekking tot het ontwerp van Birkenstock-sandalen, waarvan het bedrijf de vormgeving als beschermenswaardig ‘werk van toegepaste kunst’ erkend wilde zien. De BGH ontzegde uiteindelijk de auteursrechtelijke bescherming voor de concrete sandaalmodellen.
Achtergrond: Ontwerpbescherming en auteursrecht bij gebruiksvoorwerpen
Centraal stond de juridische beoordeling of het kenmerkende ontwerp van de bekende Birkenstock-sandalen voldoende scheppend karakter heeft om als werk van toegepaste kunst (§ 2 lid 1 nr. 4 UrhG) erkend te worden. Terwijl model- of designrechten eerder een formele beschermingsfunctie bieden en doorgaans van toepassing zijn bij commerciële ontwerpen, geldt het auteursrecht alleen wanneer een ontwerpobject zogenaamde ‘originele individualiteit’ bezit. Het auteursrecht beschermt in principe dus ontwerpideeën die zich door een bijzonder niveau van individualiteit en artistiek karakter onderscheiden van alledaags design.
Maatstaven uit de rechtspraak voor het ‘scheppingsniveau’
De BGH heeft in vaste rechtspraak hoge eisen ontwikkeld aan het scheppingsniveau bij gebruiksvoorwerpen. Met name moeten deze overtuigen door een ontwerp dat het gebruikelijke duidelijk overstijgt en geen puur functioneel bepaalde designelementen bevat. Om als werk van toegepaste kunst te worden erkend, moet er dus een zekere artistieke expressiekracht aanwezig zijn die het resultaat is van een individuele scheppende prestatie en niet louter op gebruiksgerichtheid gericht is.
De uitspraak van de rechter over BIRKENSTOCK-sandalen
Concreet ging het in de procedures (zaaknummers: I ZR 16/24, I ZR 17/24 en I ZR 18/24) om de auteursrechtelijke bescherming van verschillende Birkenstock-sandaalmodellen. De BGH sloot zich aan bij het oordeel van de lagere instanties, dat de vormgeving van deze producten weliswaar een hoge herkenningswaarde en bekendheid geniet, maar niet voldoet aan de eisen voor auteursrechtelijke bescherming. De vorm van de sandalen – zoals brede banden, gespen en ergonomische voetbedden – is voornamelijk functioneel bepaald en mist een bijzondere ‘artistieke eigenheid’. Hoewel een merk goed geschikt is om producten te onderscheiden of te individualiseren, moet er voor auteursrechtelijke bescherming sprake zijn van een ver bovengemiddelde ontwerpkwaliteit.
Vergelijking met andere beschermingsmechanismen
Volgens de BGH blijft voor Birkenstock de bescherming via het designrecht en merkenrecht openstaan. Het arrest benadrukt dat niet elk esthetisch aantrekkelijk ontwerp auteursrechtelijk beschermd kan worden. Anders dan bij kunstwerken, waarvan de functie uitsluitend of hoofdzakelijk in hun esthetische waarde ligt, gelden voor toegepaste kunst strengere eisen. Bij de afweging tussen voldoende bescherming van creatieve prestaties en het belang van de markt aan vrije toepasbaarheid van alledaagse voorwerpen beslist de rechter altijd op basis van het individuele geval.
Gevolgen voor bedrijven en ontwerpers: Rechtszekerheid en planning
De beslissing maakt opnieuw duidelijk waar de grenzen liggen van de auteursrechtelijke bescherming voor industrieel vervaardigde producten. Ondernemingen in de mode-, accessoires- en consumentengoederensector moeten zich niet uitsluitend op het auteursrecht verlaten, maar parallel strategische beschermingsconcepten via design- en merkaanvragen overwegen. Het arrest biedt niet alleen richting aan de meubel- en kledingindustrie, maar ook aan ontwikkelaars van innovatieve gebruiksvoorwerpen in het algemeen, door te laten zien welke drempels er zijn voor auteursrechtelijke bescherming van artistiek vormgegeven alledaagse objecten.
Verdere ontwikkeling van de rechtspraak
Zoals het hof benadrukt, blijft het altijd een beoordeling per geval in hoeverre bijzondere ontwerpkwaliteiten een auteursrechtelijk relevant scheppingsniveau bereiken. Met name met het oog op de voortdurende ontwikkeling van esthetische trends en technologische innovaties blijft het afwachten in hoeverre toekomstige ontwerpen een sterker ‘artistiek karakter’ kunnen vertonen.
Conclusie en vooruitblik
De huidige uitspraak biedt belangrijke handvatten voor producenten, ontwerpers en merkeigenaren met betrekking tot de beschermingswaardigheid van zelfstandige productvormgeving binnen het Duitse auteurs- en modellenrecht. Ondernemingen die innovatieve producten op de markt brengen doen er verstandig aan alle relevante beschermingsmechanismen te overwegen en per individueel geval te kijken naar de mogelijkheden tot registratie.
Voor iedereen die zich geconfronteerd ziet met vragen over de bescherming van productontwerp, merken of auteursrechtelijke aspecten – vooral op het snijvlak van nationaal en internationaal recht – geldt dat een zorgvuldige en individueel afgestemde juridische beoordeling aan te bevelen is. Voor nadere informatie over dit onderwerp staan de contactpersonen bij MTR Legal Rechtsanwalt u graag ter beschikking.
