Beslissing van het Bundesgerichtshof over de beschermbaarheid van Birkenstock-sandalen
Met een recente uitspraak van 15 februari 2024 heeft het Bundesgerichtshof (BGH) opnieuw fundamentele verduidelijkingen gegeven over de auteursrechtelijke bescherming van gebruiksvoorwerpen. Dit vonnis betreft een jarenlange procedure over het ontwerp van Birkenstock-sandalen, waarvan het bedrijf de vormgeving als beschermenswaardig ‘werk van toegepaste kunst’ erkend wilde zien. Uiteindelijk ontzegde de BGH het auteursrechtelijke bescherming voor de betreffende modellen sandalen.
Achtergrond: Ontwerpbescherming en auteursrecht bij gebruiksvoorwerpen
Centraal stond de juridische beoordeling of het kenmerkende ontwerp van de bekende Birkenstock-sandalen voldoende creatieve hoogte heeft om als werk van toegepaste kunst (§ 2 lid 1 nr. 4 UrhG) te worden erkend. Terwijl modellen- of ontwerprechten eerder een formele beschermingsfunctie bieden en doorgaans van toepassing zijn bij industriële ontwerpen, geldt het auteursrecht alleen wanneer een vormgevingsobject een zogenoemde ‘eigen scheppende individualiteit’ bezit. Het auteursrecht beschermt dus in principe ontwerpideeën die zich door een bijzonder niveau van individualiteit en artistiek karakter onderscheiden van alledaags design.
Rechtersmaatstaven voor de ‘scheppingshoogte’
De BGH heeft in vaste rechtspraak hoge eisen ontwikkeld aan de scheppingshoogte bij gebruiksvoorwerpen. Vooral moeten deze overtuigen door een vormgeving die het gebruikelijke duidelijk overstijgt en geen puur functioneel bepaalde designelementen vertoont. Om als werk van toegepaste kunst erkend te worden, moet er dus een zekere artistieke expressiekracht aanwezig zijn die het resultaat is van een individuele scheppende prestatie en niet enkel op gebruiksdoeleinden is gericht.
De uitspraak van de rechter over BIRKENSTOCK-sandalen
Concreet ging het in de procedures (zaaknrs.: I ZR 16/24, I ZR 17/24 en I ZR 18/24) om de auteursrechtelijke bescherming van verschillende Birkenstock-sandalenmodellen. De BGH sloot zich aan bij het oordeel van de voorgaande instanties dat het ontwerp van deze producten weliswaar herkenningswaarde en bekendheid geniet, maar niet aan de eisen voor auteursrechtelijke bescherming voldoet. De vormgeving van de sandalen – zoals brede riemen, gespen en ergonomische voetbedden – is hoofdzakelijk functioneel bepaald en mist een bijzondere ‘artistieke eigenheid’. Weliswaar is een merk geschikt om producten te kenmerken of te individualiseren, maar voor auteursrechtelijke bescherming is een ruim bovengemiddelde ontwerpprestatie vereist.
Vergelijking met andere beschermingsmechanismen
Volgens de BGH staat het Birkenstock nog steeds vrij om bescherming te genieten via het ontwerprecht en het merkenrecht. De uitspraak benadrukt dat niet elk esthetisch aantrekkelijk ontwerp auteursrechtelijke bescherming kan krijgen. Anders dan bij kunstwerken, waarvan de functie uitsluitend of hoofdzakelijk in hun esthetische waarde ligt, gelden voor toegepaste kunst strengere eisen. In de afweging tussen voldoende bescherming van creatieve prestaties en het belang van concurrentie bij het vrij gebruik van alledaagse objecten, beslist de rechter steeds per geval.
Gevolgen voor bedrijven en ontwerpers: rechtszekerheid en planning
De uitspraak maakt opnieuw duidelijk waar de grenzen liggen van de auteursrechtelijke bescherming voor industrieel vervaardigde producten. Bedrijven in de mode-, accessoires- en consumentengoederensector moeten niet uitsluitend op het auteursrecht vertrouwen, maar parallel strategische beschermingsconcepten via model- en merkaanvragen nastreven. Het arrest biedt niet alleen richting aan de meubel- en kledingindustrie, maar ook aan ontwikkelaars van innovatieve gebruiksvoorwerpen in het algemeen, doordat het aantoont welke obstakels er zijn voor auteursrechtelijke bescherming van artistiek ontworpen gebruiksvoorwerpen.
Verdere ontwikkeling van de rechtspraak
Zoals de rechter benadrukt, blijft het steeds een individuele beoordeling of bijzondere ontwerpprestaties een auteursrechtelijk relevante scheppingshoogte bereiken. Vooral met het oog op de voortdurende ontwikkeling van esthetische trends en technologische innovaties blijft het de vraag in hoeverre toekomstige ontwerpen sterker een ‘artistieke eigenheid’ kunnen vertonen.
Conclusie en vooruitblik
Het actuele vonnis biedt belangrijke handvatten voor producenten, ontwerpers en merkhouder met betrekking tot de beschermbaarheid van zelfstandige productvormgeving onder het Duitse auteurs- en modellenrecht. Ondernemingen die innovatieve producten op de markt brengen, doen er verstandig aan om alle relevante beschermingsmechanismen te overwegen en per geval te onderzoeken welke mogelijkheden tot registratie er bestaan.
Voor iedereen die vragen heeft over de bescherming van productdesign, merken of auteursrechtelijke aspecten – vooral op het snijvlak van nationaal en internationaal recht – is een zorgvuldige en op maat gemaakte juridische beoordeling aan te raden. Voor meer informatie over dit onderwerp staan de contactpersonen bij MTR Legal Rechtsanwalt u graag ter beschikking.
